Белорусский фольклор
Змест:
1. Уводзіны……………………………………………2
2. Беларуская вусна-паэтычная творчасць……….3
3. Каляндарна-абрадавая паэзія……………………4
4. Замовы……………………………………………...5
5. Прыказкі і прымаўкі……………………………...6
6. Загадкі………………………………………………7
7. Казкі………………………………………………...7
8. Легенды і паданні…………………………………8
9. Анекдоты, жарты, гумарэскі…………………..10
10. Прыпеўкі………………………………………..10
11. Пазаабрадавыя песні…………………………..11
12. Балады…………………………………………...11
13. Народны тэатр………………………………….12
14. Заключэнне……………………………………..13
15. Прыклады……………………………………….14
16. Спіс літаратуры………………………………..18
Ёсць ў простай яго [селяніна] думцы, ў шчырай
наіўнай ноце яго песні, у яе прыродных танах якаясь
невядомая любасць, чароўная сіла, якая прымушае шыбка
біцца сэрца; захапляе, уракае, нават самой прастатой
цешыць.
Аляксандр Рыпінскі.
Уводзіны.
Яшчэ задоўга да таго, калі мастацкае слова было зафіксавана ў помніках
пісьменнасці, народ выяўляў свае настроі і думы ў песнях, казках, легендах
і паданнях, якія былі першымі праявамі яго мастацкай творчасці. Песні,
казкі, паданні на працягу многіх гадоў і стагоддзяў свайго бытавання
перадаваліся, станавіліся выдатнымі творамі мастацтва. Ў іх адлюстроўваліся
ўсе найважнейшыя асаблівасці народнага жыцця з самых далёкіх часоў:
барацьба чалавека з прыроднай стыхіяй, яго мары, меркаванні, любоў да
радзімы і нянавісць да ворагаў, глыбокі антымізм.
Многія фальклорныя творы ствараліся і бытавалі пры пэўных акалічнасцях –
у час свят, працы. Яны суправаджалі працоўную дзейнасць чалавека (працоўныя
песні), дапамагалі ў выхаванні дзяцей (песні-калыханкі, дзіцячыя песні,
загадкі, казкі), перадавалі новым пакаленням жыццёвы вопыт і мудрасць
(легенды, паданні, прымаўкі, прыказкі і інш.). Пашыраючыся і ў пазнейшы
час, фальклорныя творы ўплывалі нават на развіцце пісьмовай літаратуры.
Вусная паэзія народа заўсёды жывіла паэзію і літаратараў, і пісьменнікаў,
была невычэрпнай крыніцай ідэй, вобразаў, спосабаў мастацкага адлюстравання
жыцця беларускага народа.
Вусная народная творчасць – важнейшая частка духоўнай культуры народа –
надзвычай добра захавалася не толькі ў памяці беларусаў, але і ў актыўным
бытаванні, адыграла вялікую ролю ў нацыянальнай самасвядомасці, ў развіцці
літаратуры і мастацтва; яна плённа ўплывае і сёння на працэсы нацыянальнага
адраджэння. Тэрмін фальклор, які ўзнік у сярэдзіне XIX ст., у перакладзе
азначае народная мудрасць. Фальклор у яго вузкім, філалагічным значэнні –
адзін з відаў народнага мастацтва, які адлюстроўвае рэчаіснасць у вобразах,
створаных пры дапамозе паэтычных слоў. Фальклорны працэс заўсёды адбываецца
ў межах традыцыі, абапіраецца на папярэдні вопыт, выкарыстоўвае мастацкія
каштоўнасці, якія належаць усяму народу. Фальклор узнік раней, чым
пісьменнасць і, натуральна, бытаваў толькі ў вуснай перадачы. Або і са
з’яўленнем пісьменнасці доўгі час перадача з вуснаў у вусны таксама была
адзіным шляхам распаўсюджвання фальклору. Але народ знаёміўся не толькі з
песняй, казкай, прыказкай, прымаўкай, легендай, але і з узорамі лепшай
пісьмовай літаратуры. Калектыўнасць, вуснае бытаванне, варыянтнасць – рысы,
уласцівыя толькі фальклору і якімі ён прынцыпова адрозніваецца ад мастацкай
літаратуры. Фальклорныя творы адрозніваюцца ад твораў пісьмовай літаратуры
і некаторымі асаблівасцямі мастацкай формы. Гэта ў першую чаргу традыцыйная
паэтыка, выпрацаваная народам на працягу стагоддзяў. Традыцыйная народная
сімволіка, разнастайныя формы, пастаянныя эпітэты, метафары, параўнанні і
іншыя віды тропаў, асаблівасці кампазіцыі надаюць вуснай паэзіі спецыяльны
каларыт. Гэтыя мастацкія сродкі характэрны і для старадаўніх класічных форм
народнай творчасці, і для многіх твораў, што ўзнікаюць у наш час, хаця,
бясспрэчна, паэтыка сучаснага фальклору набывае і новыя рысы. Фальклор нясе
ідэі справядлівасці і сацыяльнай роўнасці, перадае адносіны народа да
важнейшых падзей, выказвае цікавасці працоўных. Творы адлюстроўвалі і
ўслаўлялі барацьбу супраць прыгнёту, супраць іншаземных захопнікаў. У
творчасці кожнага народа ёсць свае непаўторныя рысы, якія ўтвараюць
народную спецыфіку фальклора. Разам з тым многія творы, складзеныя рознымі
народамі, падобныя. Прычынамі такога падабенства з’яўляюцца агульнасць
законаў развіцця чалавечага мыслення, свядомасці людзей і мастацкай
творчасці, асабліва ў падобных умовах жыцця.
Беларуская вусна-паэтычная творчасць
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць таксама мае шмат агульнага
з творчасцю іншых народаў свету і ў той жа час уносіць у сусветную
скарбніцу народнай паэзіі свой пэўны ўклад, канкрэтнае значэнне якога
становіцца відавочным пры разглядзе асноўных этапаў развіцця беларускага
фальклору і асобных яго жанраў.
Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць прадстаўлена амаль усімі
жанрамі: каляндарная і сямейна-абрадавая паэзія, казкі, паданні і легенды,
прыказкі і прымаўкі, загадкі, замовы, народны тэатр у розных яго відах,
сацыяльна-бытавая лірыка. Не было ў беларускім фальклоры такіх твораў, як
быльны або думы, спецыфічных для рускага і ўкраінскага фальклору. Але
беларускі народ таксама стварыў свой гераічны і гістарычны эпас, які хаця і
не набыў адзінай жанравай формы, аднак даволі поўна адлюстроўваў многія
гераічныя старанні нашага мінулага. Нацыянальны каларыт беларускаму
фальклору надаюць паэтычныя вобразы волатаў і асілкаў, асобныя мастацкія
сродкі, паэтычная мова. Фальклор з’явіўся першай паэтычнай школай многіх
выдатных пісьменнікаў. Творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я.
Лучыны, А. Гурыновіча, М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа і многіх іншых
вядомых беларускіх паэтаў і празаікаў непарыўна звязана з народнай паэзіяй
і па сутнасці выкарыстана з яе. І вось што гаварыў Я. Купала аб фальклоры:
“Кнігі абудзілі маю фантазію… Але больш за ўсё, я думаю, зрабілі на мяне
ўплыў беларускія народныя казкі, якія я чуў у маленстве… Не толькі
блізкасць да народа, з якім я падзяляў і гора, і радасць, але і народная
торчасць, з якой я знаёміўся, слухаючы ад блізкіх мне людзей казкі і інш.,
безумоўна рабіла на мяне свой уплыў у сэнсе развіцця фантазіі.”
Беларуская вусна-паэтычная творчасць глыбока і ўсебакова раскрывае веліч
мастацкага генія народа, прыгажосць яго маральнага аблічча, высакароднасць
ідэалаў, самаадданую барацьбу за іх ажыццяўленне. Разам з іншымі відамі
народнага і прафесійнага мастацтва яна з’яўляецца важнейшым духоўным
набытам нацыі, адным са сродкаў выхавання яе сама-свядомасці.
Падзяліць вусныя народныя творы па часе іх з’яўлення немагчыма, бо ў
адным і тым жа творы можна знайсці нешта ад розных часоў, сувязь самой
мінуўшчыны з цяперашнім жыццём. Таму лепш разглядаць паасобна віды вуснай
народнай творчасці.
Каляндарна-абрадавая паэзія
Каляндарна-абрадавая паэзія – від фальклору, які суправаджаў аграрныя
святы і працу земляроба на працягу гаспадарчага года. Вытокі каляндарна-
абрадавай паэзіі – у родавым грамадстве. У самым старажытным пласце
каляндарных абрадаў, павер’яў, песень ужо адбіўся культ Сонца. Не выпадкова
і найбольшыя земляробчыя ўрачастасці, святкаванні, у першую чаргу каляды,
купалле, прыпадалі на зімовае і летняе сонцастаянне. Назіранні старажытнага
чалавека над кругазваротам сонца, зменамі ў прыродзе, біялагічнымі цыкламі
раслін склаліся ў цэлую сістэму поглядаў, якія знайшлі выяўленне ў аграрна-
магічных абрадах, павер’ях, каляндарных прыкметах, прыказках, песнях.
Чалавек першабытнага грамадства імкнуўся разгадаць таямніцы прыроды,
паўплываць на іх дзеля захавання роду, каб забяспечыць аснову дабрабыту
сям’і – вырасціць і сабраць ураджай, захаваць статак, спадзяваўся дасягнуць
гэтага заклінаннем, магічным словам, абрадавым рытуалам. З развіццём
грамадства каляндарна-абрадавая паэзія шырока адлюстроўвала ў сабе
працоўную дзейнасць земляроба, маральна-этычныя ўяўленні народа, паэтычны
погляд на свет, прыроду, чалавека.
Паэзія беларускага земляробчага календара ўключае звыш 20-ці жанравых і
групавых песенных разнавіднасцей. Яна буйна развівалася, добра захавалася і
складае своеасаблівы феномен беларускай нацыянальнай паэтычна-песеннай
культуры. Цыклізацыя каляндарна-абрадавай паэзіі абумоўлена кругазваротам ў
прыродзе, чаргаваннем пор года. У паэзіі беларускага земляробчага календара
вылучаюцца чатыры вялікія цыклы: веснавы, летні, асенні, зімовы. Кожная
пара года, кожны сезонна-вытворчы перыяд мелі адпаведныя абра-ды, звычаі,
павер’і, песеннае суправаджэнне. Агульнай у іх была шырокая аграрная
аснова, мэтавая ўстаноўка, паасобныя матывы, што вынікалі з яе. Усе
каляндарныя абрадава-песенныя комплексы былі прасякнуты думкай аб будучыні
роду, сям’і, клопатам пра тое, каб у найспрыяльнейшы час засеяць ніву,
вырасціць і захаваць ад стыхій ураджай, зберагчы статак ад паморку і дзікіх
звяроў, у пару сабраць плён. Аднак толькі гэтай, галоўнай, функцыяй змест
каляндарна-абрадавай паэзіі не вычэрпваўся. Мела яна і гулліва-пацешлівае
прызначэнне, а таксама немалое эстэтычнае значэнне.
Зімовы перыяд у сялянскім каляндары меў падрыхтоўчы характар. Абрады і
песні зімовага цыкла былі накіраваны на тое, каб загадзя, наперад
паўплываць на будучы ўраджай, захаваць азімыя пасевы, рунь на палях.
Веснавыя абрады і песні павінны былі асвячаць сабою асабліва адказны
